کتب مقتلدر تاریخ اسلام، سنت مقتل نویسی، یعنی گزارش حوادث و وقایعی که به مرگ و کشته شدن یک شخص یا گروه و چگونگی کشته شدن آن‌ها منجر شده است، جایگاه گسترده‌ای دارد و از موضوعاتی است که بیشترین توجه تاریخ نگاران و محدثان را به خود جلب کرده است، مثل مقتل عمر بن خطاب، مقتل عثمان بن عفان، مقتل علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام)، مقتل حجر بن عدی، مقتل حسین بن علی (علیه‌السّلام) و... در این بین هیچ موضوعی به اندازه شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) مورد توجه نویسندگان قرار نگرفته است [۱]
حسینی، سید عبدالله، معرفی و نقد منابع عاشورا، ص۲۷، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول.
۱ - معرفی اجمالیدر جلد ۲۰ الذریعه حدود ۶۰ مقتل معرفی شده است که بیش از نیمی از آن‌ها مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) است. بیشتر مقاتلی که درباره امام حسین (علیه‌السّلام) نوشته شده‌اند، امروزه در دسترس نمی‌باشند. این کتاب‌ها مفقود شده‌اند. مثل مقتل ابی عبدالله از اصبغ بن نباته، مقتل الحسین (علیه‌السّلام): جابربن یزید جعفی، مقتل الحسین (علیه‌السّلام): هشام بن محمد بن سائب کلبی، مقتل ابی عبدالله (علیه‌السّلام): محمد بن عمر واقدی، مقتل الحسین (علیه‌السّلام): محمد بن حسن طوسی، مقتل ابی عبدالله (علیه‌السّلام): نصر بن مزاحم. در این نوشتار در خصوص مقاتل امام حسین (علیه‌السّلام)، به مقاتلی اشاره می‌شود که امروزه در دست می‌باشند. به نظر می‌رسد از ابتدای قرن دوم هجری نویسندگانی به طور خاص به ذکر واقعه کربلا و مصائب جانگداز این واقعه پرداخته‌اند. این روند پس از نوشته شدن کتاب ارزشمند «مقتل الحسین» نوشته ابومخنف، ادامه یافت و بسیاری از مورخان دوره‌های بعد با استفاده و یا الهام از این کتاب به ذکر تاریخ واقعه کربلا و مصائب امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش پراختند. این روند به همین صورت ادامه یافت تا این که از دوره قاجار به بعد رشد بی‌سابقه‌ای در مقتل نویسی رخ نمود. این مقاتل نه ارزش تاریخی دارد و نه ارزش ادبی. فقط برای تحریک عواطف عوام نوشته شده‌اند. رسول جعفریان می‌نویسد: «متاسفانه در این دوره (قاجار) دقت تاریخی وجود ندارد و از مصادر دقیق استفاده نشده است. آن چه از لحاظ بینشی در مقتل نویسی‌ه‌ای این دوره وجود دارد آن که عمدتا از زاویه اندوه و غم و مصیبت و ابتلاء به قضیه نگاه شده و کوشیده شده تا پیش از آن که متنی تاریخی در اختیار بگذارد، متنی حزن‌زا آن هم به قصد روضه‌خوانی تهیه کند. غالب این آثار برای مجالس سوگواری تالیف شده و هدف عمده‌اش فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است [۳]
جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی ائمه، ص۳۷، قم، انصایان، ۱۳۸۱.
۲ - مقاتل معتبربرخی از مقاتل معتبر و موجود در دسترس عموم هستند که از قدیم‌الایام مورد استفاده و قابل اعتنا و اعتبار و مرجع بودند، و هستند. ۲.۱ - مقتل ابی مخنفمقتل ابی مخنف تحت عنوان «مقتل الحسین (علیه‌السّلام)» از کتاب‌های معتبر در این زمینه است. هر چند اصل این کتاب مفقود شده، اما روایات آن از طریق تاریخ‌نویسانی چون طبری، ابن اثیر، ابوالفرج اصفهانی،ابن مسکویه، ابوحنیفه دینوری، شیخ مفید، و بلاذری به دست ما رسیده است. استاد محمد‌هادی یوسفی غروی این مقتل ارزشمند را بر اساس تاریخ طبری و الارشاد شیخ مفید بازسازی کرده و نام آن را «وقعة‌الطف» گذاشته است. «ابومخنف یکی از بهترین مورخان عاشورای حسینی است. او با تلاش و کوشش بسیار اطلاعات دست اول و گزارش‌های متعدد و مستندی از واقعه کربلا را گزارش کرده است. متن اصلی کتاب او امروزه در دسترس نیست. احتمالا این متن تا قرن ۴ هجری باقی بوده است. چرا که طبری در تاریخ خود بعضا بدون واسطه از آن نقل کرده است.» [۴]
ابو مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین (علیه‌السلام) (وقعة الطف)، ص۳۲، تحقیق محمد‌هادی یوسفی غروی، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۸۵.
پیش از این که این مقتل توسط استاد محمد‌هادی یوسفی غروی بازسازی شود، مقتلی منسوب به ابومخنف در بازار موجود بوده است و برخی از این مقتل استفاده می‌کرده‌اند. محققان به جعلی و نادرست بودن این مقتل اشاره کرده‌اند. یوسفی غروی می‌نویسد: «اما آن چه با نام مقتل الحسین (علیه‌السّلام) منسوب به ابومخنف است یقینا از ابومخنف نیست.» [۵]
ابو مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین (علیه‌السلام) (وقعة الطف)، ص۳۲، تحقیق محمد‌هادی یوسفی غروی، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۸۵.
برخی احتمال داده‌اند این مقتل در دوره صفویه جعل شده باشد. این کتاب آکنده از غلط‌های فاحش است و دانشمندان و علمای بزرگ بر ساختگی بودن آن تصریح دارند [۶]
ابو مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین (علیه‌السلام) (وقعة الطف)، ص۳۳-۳۴، تحقیق محمد‌هادی یوسفی غروی، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۸۵.
علامه سید عبدالحسین شرف‌الدین می‌گوید: پوشیده نیست که کتاب مقتل الحسینی که رایج است و دست به دست می‌گردد و منسوب به ابومخنف است، دارای بسیاری از احادیثی است که ابومخنف هرگز از آن‌ها اطلاع نداشته و این‌ها را به دروغ به او نسبت داده است [۷]
شرف الدین، سید عبدالحسین، الشیعة فی صدر الاسلام، ص۴۰، تهران، مکتبه النجاح.
۲.۲ - لهوفعلی بن موسی بن جعفر مشهور به سید بن طاووس (م ۶۶۴) کتابی تحت عنوان «اللهوف» یا «الملهوف علی قتلی الطفوف» را به عنوان مقتلی مستقل نوشت. سید بن طاووس مباحث این کتاب را در سه بخش تنظیم کرده است. مسلک اول در بیان امور پیش از جنگ. مسلک دوم در توصیف امور جنگ و مسلک سوم در بیان امور پس از شهادت حضرت. برخی معتقدند لهوف دارای مطالبی بی‌اساس، ضعیف و غیر دقیق بسیاری است [۸]
حسینی، سید عبدالله، معرفی و نقد منابع عاشورا، ص۴۰، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶، چاپ اول.
یکی از مطالب ضعیف در این کتاب اشاره سید بن طاووس به آمدن اسرای کربلا در اربعین شهادت آن حضرت به کربلا می‌باشد که مورد انکار بسیاری از محققان قرار گرفته است. شهید مطهری (رحمة‌الله‌علیه) در این رابطه می‌نویسد: «آمدن اسرای کربلا در اربعین به کربلا جز در لهوف که آن هم نویسنده‌اش در کتاب‌های دیگرش آن را تکذیب کرده و لااقل تایید نکرده، در هیچ کتاب دیگری چنین چیزی نیست و هیچ دلیل عقلی هم این را تایید نمی‌کند.» «شیخ عباس قمی هم داستان آمدن اسرای کربلا را در اربعین از شام به کربلا، بسیار بعید می‌داند.» [۱۰]
قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، ج۱، ص۵۲۵، مطبو عاتی حسینی ۱۳۷۰.
۲.۳ - مثیر الاحزاننجم الدین جعفر بن محمد بن هبة الدین نمای حلی (م۸۴۱) کتاب «مثیرالاحزان» را با همان شیوه لهوف تالیف کرد. در این کتاب ۱۱۷ صفحه‌ای، ابتدا درباره امور پیش از نبرد عاشورا، همانند پیش‌گویی‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از شهادت حضرت، سیر حوادث نهضت عاشورا از مرگ معاویه تا ورود امام حسین (علیه‌السّلام) به کربلا سخن گفته است. سپس به بیان مختصر حوادث روزهای اقامت در کربلا و شب و روز عاشورا و کیفیت نبرد و جانبازی و شهادت اصحاب و بنی هاشم و در نهایت شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) سخن گفته و در بخش پایانی به امور پس از شهادت، اسارت اهل بیت (علیهم‌السّلام) و شام و بازگشت به مدینه سخن گفته است [۱۱]
ابن نما حلی، محمد بن جعفر، مثیر الاحزان، قم، مدرسه الامام المهدی، ۱۴۰۶.
۲.۴ - مقتل الحسینعبدالرزاق مقرم نیز کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام) را نوشت. این کتاب ۴۰۰ صفحه‌ای در چند بخش می‌باشد. در بخش اول تحت عنوان «نهضةُ الحسین» به مباحثی چون آراء در لعن یزید، علم امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت، گریه بر امام حسین (علیه‌السّلام) و... اشاره شده است. در بخش دوم تحت عنوان «حدیث کربلا» به تاریخ کربلا اشاره دارد. مباحثی چون خروج امام از مدینه، ارسال مسلم به کوفه، سفر به کربلا در این بخش آمده است. در بخش بعدی تحت عنوان «الحسین یوم عاشورا» به حوادث روز عاشورا به طور مفصل اشاره شده است، و در بخش پایانی به حوادث بعد از عاشورا اشاره شده است [۱۲]
مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۹۹، چاپ پنجم.
۲.۵ - مقتل خوارزمیدر سده ششم هجری ابوالموئد موفق بن احمد بن محمد بکری مکی حنفی خوارزمی، معروف به اخطب خوارزم (م۵۶۸) در این باره دست به تالیفی مستقل زد و کتابی پدید آورد که به مقتل خوارزمی مشهور شد. این مقتل مورد اعتماد دانشمندان بوده است. مطالب این کتاب بیشتر برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی است. و نویسنده بعضا به این موضوع تصریح کرده است. «قال احمد بن اعثم کوفی.» [۱۳]
خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۶۳، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۳.
[۱۴]
خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۳۴، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۳.
این کتاب در دو جلد (یک مجلد دو جلدی) به چاپ رسیده است. جلد دوم این کتاب مربوط به شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و برخی از مرثیه‌هایی است که درباره حضرت سروده شده است. هم چنین مجازات قاتلین حادثه کربلا و... خوارزمی در نگارش بخش دوم کتابش به حوادث روز عاشورا از مقتل ابومخنف هم فراوان نقل کرده است [۱۵]
خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السلام)، ج۲، ص۱۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۳.
[۱۶]
خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۴۵، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۳.
۲.۶ - نفس المهمومکتاب «نفس المهموم» توسط شیخ عباس قمی (محدث قمی) نوشته شده است. این کتاب در خصوص مقتل امام حسین (علیه‌السّلام) نوشته‌ای نسبتا کامل و معتبر است. مترجم این کتاب در مقدمه کتابش می‌نویسد: «برای شرح رموز نهضت حسینی متن جامع و معتبر و کاملی لازم بود که در ضمن آن اسرار وقایع مو به مو شرح گردد و در هر جا به مناسب توضیحی داده شود. با وفور کتب مقاتل، کتابی که جامع این شرایط باشد، کمتر دیده می‌شد تا به مطالعه کتاب نفیس «نفس المهموم» دست یافتم و این کتاب همان تالیف و تنظیم متن اخبار و تواریخ و سیره معتبره است. مولف جامع و متتبع آن تا آن جا که در توانش بود، در تصحیح اسناد اخبار این کتاب کوشیده و تا آن جا که در دسترس است کتب تواریخ معتبره را در نظر گرفته است.» این کتاب که با بحث از ولادت امام حسین (علیه‌السّلام) آغاز شده در باب اول به مناقب آن حضرت و ثواب گریستن بر مصائب ایشان اشاره دارد. در باب دوم به حوادثی که پس از بیعت با یزید تا شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) رخ داده، اشاره دارد، و در باب سوم به وقایع پس از شهادت اشاره دارد. مباحث دیگری هم من جمله گریه آسمان و زمین در سوگ امام حسین (علیه‌السّلام)، اولاد آن حضرت، شرح حال توابین و قیام مختار در آن ذکر گردیده است. کتاب نفثه المصدر ایشان نیز مختص واقعه عاشورا است. شیخ عباس قمی در منتهی الامال نیز که شرح حال ائمه (علیهم السلام) است، در مبحث امام حسین (علیه‌السّلام) واقعه عاشورا را ذکر می‌کند. ۳ - سایر کتابهاعلامه محمدباقر مجلسی در کتاب حدیثی «بحار الانوار» فصلی را به ذکر مقتل اباعبدالله اختصاص داده است و از همه منابع موجود بهره گرفته است، جلد ۴۴ بحار الانوار مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) است. ابوالفرج اصفهانی در کتاب مقاتل الطالبیین حدود ۳۸ صفحه را به مقتل امام حسین (علیه‌السّلام) و اهل بیت و اصحاب او و نیز اسارت خاندانش اختصاص داده است شیخ مفید در الارشاد حدود ۱۱۰ صفحه از کتاب خویش را به شرح حال و زندگی امام حسین (علیه‌السّلام) و واقعه عاشورا اختصاص داده است شهید مطهری این کتاب را یکی از کتاب‌های بسیار معتبر در زمینه مصائب امام حسین (علیه‌السّلام) می‌داند ابن اعثم کوفی (م۳۱۴) نیز در کتاب «الفتوح» و قایع و حوادث کربلا را با تفصیل بیان کرده است. ابن اعثم به سبب اهمیت حادثه کربلا حدود ۱۰۰ صفحه از کتاب خود را به گزارش این حادثه اختصاص داده است [۲۱]
ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص۸۱۹ به بعد، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲.
۴ - برخی از منابع نامعتبرکتاب روضه الشهداء نوشته ملا حسین کاشفی (م ۹۱۰) از نوشته‌های غیر قابل اعتماد در زمینه قیام امام حسین (علیه‌السّلام) می‌باشد. این کتاب از طرف برخی از محققان با انتقادات بسیار جدی روبرو است فاضل دربندی (م۱۲۸۶) کتابی تحت عنوان «اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات» را نوشت. این نویسنده از ذکر اخبار شاذ و نادر خودداری نکرد. اسرارالشهادات از فاضل دربندی سرآمد دروغ بافی درباره واقعه عاشورا است [۲۳]
مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج۱۷، ص۷۸، تهران، صدرا.
کتاب ناسخ التواریخ سپهر از دیگر مقاتل مشهوری است که برخی آن را از روضة الشهداء و اسرار الشهادات هم سست‌تر می‌دانند [۲۴]
صاحبی، محمد جواد، مقاله «مقتل و مقتل نگاران»، ص۲۲، کیهان فرهنگی، ۱۳۷۳، شماره۱۱۱.
او اعتنایی به اسناد روایات نداشته است. بعید نیست که برخی از مجعولات عصر خویش را که در زبان اهل منبر متداول بوده یا در ذهن خودش بوده را نیز در این مجموعه آورده باشد [۲۵]
صاحبی، محمد جواد، مقاله «مقتل و مقتل نگاران»، ص۲۲، کیهان فرهنگی، ۱۳۷۳، شماره۱۱۱
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «کتب مقتل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۳/۱۰. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب تاریخ معصومان | کتب تاریخی | مقالات پژوهه | مقتل نگاری | نهضت عاشورا
|